Kennisbank voedselbossen

Buurtvoedselbossen | Cursussen |  Meer informatie

Stel je eens voor dat je in een prachtig bos loopt: om je heen is alles groen, planten groeien op elk beschikbaar plekje. Je hoort vogels en een stromende beek. Zo’n bos zou eetbaar kunnen zijn als we het zelf zouden aanplanten, met de natuur als voorbeeld.

We delen graag meer informatie over wat voedselbossen zijn en hoe je ermee aan de slag kunt.

• 1. Wat is een voedselbos?

  Een voedselbos is aangelegd als een bos, maar met zoveel mogelijk soorten die eetbaar zijn voor de mens. De aanleg van een voedselbos volgt zoveel mogelijk de natuurlijke opbouw van een bos, met ruimte voor verschillende vegetatielagen. In een voedselbos staan dus niet alleen hoge bomen. Er is ook ruimte voor lage bomen, struiken, kruidachtige gewassen, bodembedekkers en klimplanten. Voedselbossen zijn per definitie erg gevarieerd.

  Een voedselbos wordt zo ontworpen dat het een zelfstandig ecosysteem vormt. Verbetering van de bodemkwaliteit krijgt daarbij veel aandacht, zodat er een gezond bodemleven en een goed watervasthoudend vermogen ontstaat. Natuurlijke processen en kringlopen staan voorop bij het ontwerp. Dit samenhangende geheel van vegetatie trekt vervolgens insecten, vogels en andere dieren aan. Voedselbossen staan dan ook vaak bekend om hun grote biodiversiteit.

  Om een zelfstandig ecosysteem te kunnen vormen heeft een voedselbos een bepaalde omvang nodig. De Stichting Voedselbosbouw Nederland houdt een minimale grootte van 0,5 ha aan voor een voedselbos in een ecologisch rijke omgeving. Is de omgeving arm, dan kan een grotere omvang nodig zijn voor een goed functionerend voedselbos.

• 2. Wat zijn de voordelen van een voedselbos?

  In een voedselbos worden allerlei functies gecombineerd. Voedselbossen kunnen een rol spelen bij:

  • het vergroten van de biodiversiteit, vanwege het grote aantal soorten dat in een voedselbos te vinden is;
  • klimaatadaptatie en klimaatbestendigheid, omdat een voedselbos veel beter bestand is tegen droogte en overstromingen dan ‘gewone’ agrarische grond;
  • CO2 –reductie, omdat een bos veel CO2 bindt;
  • bufferzones tussen natuur en landbouw, omdat voedselbossen een ‘natuurlijke’ overgang vormen;
  • natuurinclusieve voedselproductie, omdat de voedselproductie en de natuur beide belangrijk zijn in een voedselbos;
  • vergroening van de leefomgeving, omdat een voedselbos per definitie een ‘groen’ element in de omgeving is;
  • (natuur)educatie, omdat er heel veel te zien en te vertellen is in een voedselbos;
  • sociale verbinding, omdat de meeste voedselbossen vrijwilligers nodig hebben die samen werken om het voedselbos te onderhouden;
  • recreatie en agrotoerisme, omdat er in een voedselbos veel te beleven is, waardoor het de moeite van het bezoeken waard is.

  Als je met anderen aan de slag wilt om een voedselbos te beginnen, ga dan na welke van deze functies belangrijk zijn voor de verschillende partijen met wie je gaat samenwerken.

• 3. Ik wil ook aan de slag met een voedselbos, wat moet ik doen?

  Voor een voedselbos heb je nodig:

  • Grond, een locatie waar je een voedselbos kunt beginnen
  • Geld, voor onder andere ontwerp, aanplant en onderhoud
  • Arbeid, want zeker in het begin is er veel werk.

  Bedenk dat je niet per se zelf de grond in bezit hoeft te hebben om aan de slag te gaan met een voedselbos. Misschien kun je aan de slag op grond van een particulier in de omgeving of op grond van een waterschap of gemeente. Voor het ontwerp en de aanplant zijn er soms subsidieregelingen. En wat arbeid betreft: heel veel voedselbossen werken met een vaste groep vrijwilligers voor het aanplanten en het onderhoud.

  Kortom: kijk om je heen, zoek contacten en blijf creatief denken, dan is er veel mogelijk!

  Nog enkele tips voor als je aan de slag wilt met een voedselbos:

  • Zoek andere belangstellenden. Denk hierbij ook aan een plaatselijke natuurvereniging: misschien kunnen jullie samenwerken. De samenwerking met anderen kan je door moeilijke momenten in het proces heen slepen, en laat zien dat jij niet de enige bent die een voedselbos wil.
  • Zoek partners die je kunnen helpen bij het vinden van een locatie of het financieren van je plannen. Bedenk goed wat de voordelen van jouw plan zijn voor je beoogde partners, zie de vraag ‘voordelen van een voedselbos’.
  • Ga kijken bij andere voedselbossen: hoe hebben zij het aangepakt? Wil je weten waar je andere voedselbossen kunt vinden? Kijk dan op deze interactieve kaart of bekijk de kaart met Brabantse voedselbossen.
  • Veel voedselbossen hebben vrijwilligers nodig: kijk rond in de buurt waar je kunt helpen. Misschien is er al een buurtvoedselbos bij jou in de omgeving, waar je bij aan kunt sluiten.
  • Volg cursussen, workshops en excursies. Het aanbod daarvan groeit. Ook de Brabantse Milieufederatie organiseert regelmatig cursussen, workshops en excursies. Schrijf je in voor updates!

  En, heel belangrijk: houd vol, heb geduld en vier samen de (kleine) successen!

• 4. Wat is het verschil tussen een 'gewoon' voedselbos en een buurtvoedselbos?

  Veel Brabanders willen graag een voedselbos in hun omgeving, maar niet iedereen heeft een stuk grond waar een voedselbos aangeplant kan worden. En niet iedereen wil in zijn eentje de verantwoordelijkheid voor een voedselbos dragen. Daarom werken buurtbewoners steeds vaker samen aan de ontwikkeling van een voedselbos, in buurtvoedselbossen.

  Buurtvoedselbossen maken de buurt groener, zijn leerzaam voor kinderen én volwassenen en geven buurtbewoners de kans om elkaar te leren kennen. In Brabant waren er in 2023 een stuk of 15 buurtvoedselbossen. Er zijn grote verschillen maar ook overeenkomsten. Bij bijna alle buurtvoedselbossen komt het initiatief uit de omgeving maar is de ondersteunende rol van de overheid belangrijk, of dat nu een gemeente, een waterschap of de provincie is.

  De Brabantse Milieufederatie organiseerde een serie excursies naar buurtvoedselbossen waarin dit allemaal aan de orde kwam. Wil je weten wat daar besproken is? Kijk dan naar de video’s!

• 5. Hoe kan ik als gemeenteambtenaar beleid maken voor (buurt)voedselbossen?

  In het najaar van 2024 is in opdracht van de provincie Noord-Brabant de workshop Beleid (Buurt)voedselbossen gegeven aan een groep enthousiaste gemeenteambtenaren. Op basis van input van deelnemers en hun eigen expertise hebben Liesbeth van Bemmel en Anna Roodhof het Handboek Beleid (Buurt)voedselbossen opgesteld.

  Dit handboek is nu beschikbaar voor gemeenteambtenaren.

  Download het Handboek Beleid (Buurt)voedselbossen.

• 6. Kun je een voedselbos aanleggen op agrarische grond?

  Ja, dat kan meestal wel, maar soms zijn er beperkingen. Informeer altijd goed naar de bestemming van de grond. Kijk op ruimtelijkeplannen.nl en vraag informatie op. Houd ook rekening met de grondwaterspiegel: veel bomen zoals notenbomen wortelen diep en houden niet van natte grond. Grondwaterspiegels zijn op te vragen bij het waterschap.

  Grond met een agrarische bestemming is duurder in aankoop dan grond met een natuurbestemming, maar het is makkelijker om een voedselbos te beginnen op grond met een agrarische bestemming dan op grond met een natuurbestemming. Op agrarische grond is veel meer mogelijk qua ontwerp en aan te planten soorten. Daarnaast is de opbrengst qua bodemverbetering en verbetering van de biodiversiteit in het algemeen veel hoger. Kortom: een voedselbos op agrarische grond heeft over het algemeen meer impact, omdat het verschil met het eerdere gebruik van de grond meestal heel groot is.

• 7. Ik ben agrariër en wil een voedselbos aanleggen. Hebben jullie nog tips?

  Er zijn steeds meer agrariërs in Brabant die een voedselbos hebben aangelegd op een deel van hun grond. Daarmee is er ook meer ervaring gekomen in praktische zaken voor agrariërs. Sinds 2019 is er een gewascode ‘voedselbos’ voor agrariërs (gewascode 1940). De voorwaarden om deze gewascode te gebruiken zijn:

  • Aaneengesloten oppervlak van minimaal 0,5 hectare.
  • Dominantie – op termijn – van kruinbomen met eetbare functie.
  • Minimaal drie andere vegetatielagen (struiken, secundaire bomen, klimmers en/of kruidachtigen).
  • Geen teelt van éénjarige gewassen en geen veehouderij binnen het betreffende perceel.
  • Afzien van bemesting en inleveren van de mestruimte voor de betreffende oppervlakte.

  De eerste voedselbossen lijken het meest op een natuurlijk bos. De gewassen staan door elkaar en er zijn smalle paadjes langs de eetbare gewassen. In de loop der jaren zijn er ook meer voedselbossen gekomen die gestructureerder van opzet zijn, zodat er gemakkelijker (machinaal) gemaaid en geoogst kan worden. Het ontwerp van deze voedselbossen baseert zich echter wel op de verschillende vegetatielagen. Voedselbossen onderscheiden zich op die manier van andere vormen van agroforestry.

  Wil je als agrariër een voedselbos aanleggen? Enkele tips:

  • Lees je goed in, laat je informeren en bezoek andere voedselbossen. Voedselbossen gaan uit van een systeem als geheel. De omgang met bodem en omgeving is fundamenteel anders dan bij gangbare land- en tuinbouw.
  • Lees meer over de gewascode en de wet- en regelgeving in de Green Deal Voedselbossen.
  • Het ene voedselbos is het ander niet. Bij onder andere buurtvoedselbos D’Ekkers in Berlicum en bij Natuurlijk Henriëtte in Dongen is te zien hoe een ‘praktisch ingericht voedselbos’ zich onderscheidt van een ‘romantisch voedselbos’.
  • Een voedselbos leg je aan voor de lange termijn. De opbrengsten groeien met de jaren en bestaan uit meer dan opbrengsten van gewassen. Besteed daarom veel aandacht aan het ontwerp.

• 8. Kun je ook een voedselbos aanleggen in een bestaand bos?

  Ja, dat kan voor een deel soms wel, bewijst het Meerbos op de Brabantse Wal. Je zult echter wel rekening moeten houden met de bestaande natuur, de plaatselijke grondwaterstanden en de bomen die er al groeien. Bestaand bos heeft meestal een natuurbestemming, waarop bepaalde natuurdoeltypen worden nagestreefd.

  Grond met een natuurbestemming is weliswaar goedkoper dan grond met een agrarische bestemming, maar de regels rondom natuurbehoud zijn streng. Je kunt over het algemeen niet zomaar gaan kappen en bestaande bomen vervangen door soorten die eetbaar zijn voor de mens. Het aanplanten van niet-inheemse soorten, zoals meestal gebeurt in een voedselbos, wordt in het algemeen niet toegejuicht door organisaties die zich met natuurbehoud bezighouden.

  Informeer goed bij gemeente en provincie naar de bestemming en de eventuele mogelijkheden die er zijn om een bestaand bos om te vormen tot een voedselbos voor je aan de slag gaat met een bestaand stuk bos. De website ruimtelijkeplannen.nl kan je daarbij op weg helpen.

• 9. Waar kan ik meer informatie vinden over voedselbossen?

  Voedselbossen zijn een vrij nieuw fenomeen in Nederland. Daarom heeft de overheid experimenteerruimte gecreëerd. Daar lees je meer over in: Green Deal Voedselbossen

  De Stichting Voedselbosbouw Nederland heeft een website met veel informatie: Stichting Voedselbosbouw

  De WUR in Wageningen doet wetenschappelijk onderzoek naar voedselbossen en publiceert regelmatig haar bevindingen: Wetenschappelijke bodemvorming onder de voedselbosbouw – WUR

  Ook de HAS Green Academy in Den Bosch werkt aan voedselbossen: Voedselbossen – Verdienvermogen voor Natuurinclusieve Landbouw – HAS green academy

  Ook in andere provincies is er ervaring met voedselbossen. Kijk bijvoorbeeld op de website van de Natuur- en Milieufederatie Overijssel: Voedselbossen veelgestelde vragen

  Meer achtergrondinformatie

Handboek beleid (buurt)voedselbossen

De BMF schreef samen met Liesbeth van Bemmel en Anna Roodhof een handboek voor beleidsvorming op het gebied van (buurt)voedselbossen. Want buurtvoedselbossen kunnen bijdragen aan allerlei beleidsdoelen van gemeenten en andere overheden, maar hoe geef je daar nu handen en voeten aan in beleid? Het handboek helpt beleidsmakers daarbij op weg.

Download het handboek

Cursussen, trainingen en workshops

Regelmatig organiseert de BMF een cursus over Voedselbossen, zoals een basiscursus, een masterclass over de financiering van voedselbossen of een workshop Beleid (buurt)voedselbossen voor ambtenaren.

Ben je geïnteresseerd in de Basiscursus Voedselbossen? Op dit moment is een nieuwe Basiscursus Voedselbossen gepland in mei 2025.

Wil je op de hoogte blijven van de nieuwste cursussen, trainingen en workshops? Schrijf je dan in voor de nieuwsbrief!

Meer over onze voedselbossen cursussen

Achtergrondinformatie voedselbossen

Wil je meer weten? Kijk in onze kennisbank voor een overzicht van interessante websites voor meer informatie. 

• Kennisbank voedselbossen

  Voordelen als vorm van duurzame landbouw

  • Grotere veerkracht door polycultuur en meerjarige planten
  • Hogere biodiversiteit
  • Opbouwen bodem en bodemleven
  • Optimaal gebruik van de ruimte door het stapelen van planten in verschillende lagen
  • Geen gebruik van kunstmest of nare chemicaliën
  • Grote opname van CO₂
  • Hoge opbrengst
  • Weinig onderhoud

  Inspirerende voorbeelden van voedselbossen in binnen- en buitenland

  • Aflevering Vroege Vogels over Voedselbos Ketelbroek
  • Voorbeeld van een volgroeid, 23 jaar oud voedselbos in Nieuw Zeeland
  • Mini-documentaire voedselbossen en natuurlijke landbouw door Park Lingezegen (landschapspark in aanleg tussen Arnhem en Nijmegen)
  • Voedselbos Nederlands Instituut voor Ecologie
  • Veel informatie over voedselbossen en natuurlijke landbouw op www.akkernaarbos.nl
  • Oudste voedselbos van Nederland (6 jaar): Voedselbos Ketelbroek
  • Over voedselbossen als verdienmodel voor landgoederen (cursus door o.a. Fransjan de Waard)
  • Interview met Linder van den Heerik en Alex Schreiner over hun Tuinderij De Voedselketen en aan te leggen voedselbos in Brabant
  • En in het klein: hoe maak je een voedselbos in je eigen tuin? (in 2 delen)
  • Voedselbossen vergroenen Jordanië
  • Permaculture Institute

  Rapporten en databases

  • Liza van de Mortel, student Helicon (opleiding Toegepaste Biologie) Den Bosch, ontwierp voor haar stage bij de Brabantse Milieufederatie een voedselbos voor de eigenaar van een perceel van 2,2 hectare te Tilburg. De geselecteerde soorten zijn in een aparte bijlage uitgebreider beschreven.
  • Heleen Verbeek, student Van Hall Larenstein, schreef voor haar stage bij de Brabantse Milieufederatie het Handboek Bosomvorming. Hierin omschrijft zij hoe je een arm dennenbos kunt omvormen (of doorontwikkelen) tot een voedselbos rijk aan biodiversiteit.
  • HAS-studenten Koert van Bemmel, Katharina Grimm, Sandra van der Maas en PJ Beers publiceerden in juli 2017 hun afstudeeropdracht over het potentieel van permacultuurprincipes in de agrifood-transitie. Lees volledige rapport.
  • Eva Slier heeft voor de Brabantse Milieufederatie onderzocht in hoeverre het Natuurnetwerk Brabant mogelijkheden biedt voor de aanleg van voedselbossen. Ook maakte ze een infographic over voedselbossen.
    Rapport ‘Van Bos tot Bord’
    Bijlage ‘Van Bos tot Bord’
    Infographic ‘Voedselbossen in een notendop’
  • www.pfaf.org Gebruiksvriendelijke database van Plants for a Future met ruim 7000 eetbare soorten voor ons klimaat.
  • www.permacultuurnederland.org Nederlandse plantendatabase en veel relevante links.

Platform Voedselbossen Brabant

Voedselbossen aanleggen doe je niet alleen. Daarom heeft de BMF ook het Platform Voedselbossen Brabant in het leven geroepen. Het is een zelfstandige Facebook-groep van mensen dat geïnteresseerd is in het aanleggen en onderhouden van voedselbossen in Brabant.

Ga nu aan de slag met een voedselbos!