Zijn je statuten op orde?

juli 22, 2019

Zijn je statuten op orde?

Het wordt de laatste jaren steeds moeilijker om naar de rechter te stappen, met name bij besluiten van de overheid op het gebied van natuur, milieu en ruimtelijke ordening. Dit geldt niet alleen voor particulieren, maar ook voor rechtspersonen zoals actiegroepen en milieuverenigingen. Een belangrijke voorwaarde is dat je als rechtspersoon belanghebbende bent. 

Om te bepalen of je belanghebbende bent kijkt de rechter naar de statuten én naar feitelijke werkzaamheden van je organisatie. Het heeft sterk de voorkeur dat de doelstelling van de rechtspersoon – bij milieugroepen is dat altijd een stichting of een vereniging – bij de notaris wordt vastgelegd in de statuten.

Wanneer is een rechtspersoon belanghebbende?

De Algemene wet bestuursrecht (Awb) bepaalt dat een belanghebbende degene is wiens belang rechtstreeks bij een besluit is betrokken. Voor rechtspersonen geldt daarbij dat als hun belangen (mede) worden beschouwd “de algemene en collectieve belangen die zij krachtens hun doelstellingen en blijkens hun feitelijke werkzaamheden in het bijzonder behartigen.” (artikel 1:2 lid 3 Awb).

Je zult dus in een bezwaren- of beroepsprocedure moeten aantonen dat er belangen aan de orde zijn die je als club behartigt. Daarnaast moet je er rekening mee houden dat je in de procedure ook vragen krijgt over je activiteiten.

Doelstelling

Uit uitspraken van de rechter blijkt dat de doelstelling van een rechtspersoon ‘voldoende onderscheidend’ moet zijn. Wat betekent dit? Allereerst is van belang dat je doelstelling voldoende specifiek is en niet te algemeen geformuleerd is.

Let er dus op dat je doelstelling zo geformuleerd is dat je je richt op een afgebakend gebied (bijvoorbeeld de gemeente of meerdere bij naam genoemde gemeenten in de regio) en op met name genoemde specifieke belangen zoals natuur, milieu, landschap, gezondheid, dit alles ‘in de ruimste zin van het woord’.

Zorg dat de formulering van het werkgebied zo ruim is dat je in voorkomende gevallen ook in aangrenzende gemeenten kunt opereren. Voor milieugroepen aan de landsgrens is het verstandig om ook de gebieden of gemeenten direct aan de andere kant van de landsgrens even te noemen.

Praktijkvoorbeeld
In de praktijk zien we steeds vaker dat -bijvoorbeeld als het gaat om behoud van zandpaden- milieugroepen niet alleen opkomen voor belangen van natuur en milieu maar ook voor cultuurhistorische belangen. In zo’n geval is het verstandig die cultuurhistorische belangen ook uitdrukkelijk bij je doelstellingen te vermelden. Zolang dat niet gebeurd is zul je extra zorgvuldig moeten aangeven welke natuurbelangen er geschaad zijn door bijvoorbeeld het verdwijnen van zandpaden. Op een zelfde wijze kan het verstandig zijn om doelstellingen als “gezondheid” of “dierenwelzijn” specifiek te op te nemen als je als groep vaak te maken hebt met veehouderijen.

Feitelijke werkzaamheden

Naast het criterium dat de doelstelling voldoende onderscheidend dient te zijn, moet ook uit de feitelijke werkzaamheden van de rechtspersoon blijken van betrokkenheid bij het besluit. De bestuursrechter gaat daarbij na of de rechtspersoon in kwestie voldoende feitelijke werkzaamheden heeft. Dat beoordeelt hij op basis van aangeleverde documentatie maar bijvoorbeeld ook op basis van informatie op de website. Die feitelijke werkzaamheden moeten wel enige omvang hebben én passen binnen deze doelstelling. Te denken valt aan het houden van informatiebijeenkomsten, excursies en dergelijke.

Hoe gaat de rechter hiermee om?

1. Alleen maar procederen is niet toegestaan

In een aantal uitspraken van een jaar of tien geleden heeft de Raad van State bepaald dat “procedeerclubs” niet zijn toegestaan. Het alleen maar bij de rechter ageren tegen besluiten kan namelijk als regel niet worden aangemerkt als feitelijke werkzaamheden.

2. In het verleden behaalde resultaten bieden geen garantie voor de toekomst!

Een rechtspersoon die in eerdere uitspraken al was aangemerkt als belanghebbende kan die status verliezen, wanneer er geruime tijd geen relevante feitelijke werkzaamheden zijn verricht. Die tijd is ruimer dan een jaar. Dat blijkt uit een uitspraak van de Raad van State uit 2016. Let er dus op dat je ook recente feitelijke activiteiten kunt noemen! Deze uitspraak is zeer lezenswaardig, omdat uitgebreid wordt ingegaan op een groot aantal praktische aspecten die spelen bij het belanghebbende-begrip.

3. Rechter soepeler bij collectieve belangen

Als het gaat om de eis van feitelijke werkzaamheden is de rechter een stuk soepeler bij rechtspersonen die vanuit een collectief belang willen procederen. Deze situatie doet zich bijvoorbeeld voor bij bewonersorganisaties en buurtverenigingen, wanneer die gezamenlijk namens omwonenden opkomen tegen een ongewenste ontwikkeling in hun leefomgeving.

Deze soepelheid heeft ook een praktische achtergrond: het is effectiever en efficiënter dat betrokkenen gezamenlijk één procedure starten dan dat iedereen dat op eigen houtje doet. Aan het vereiste van het verrichten van feitelijke werkzaamheden wordt in dit geval dus voldaan doordat je de belangen bundelt, zoals ook blijkt uit een uitspraak in Nuenen.

4. Doelstelling te ruim

De doelstelling van de Stichting Openbare Ruimte was dat zij streeft “naar een kwalitatief duurzame leefomgeving voor alle levende wezens.” De Raad van State acht in 2008 deze doelstelling “zo veelomvattend dat het onvoldoende onderscheidend is om op grond daarvan te kunnen oordelen dat het belang van de Stichting rechtstreeks is betrokken bij het bestreden besluit.” Geen belang dus!

5. Ruime doelstelling maar beperkt werkgebied

Ook hier een stichting met een ruime doelomschrijving, namelijk: “het ontwikkelen en stimuleren van en deelnemen aan activiteiten die betrekking hebben op de ruimtelijke ordening, de leefbaarheid, het woonklimaat en het welzijn.” Anders dan de uitspraak bij Stichting Openbare Ruimte is het werkgebied hier veel beperkter, namelijk tot “in en rond Hooglanderveen.”

Vanwege dit beperkte werkgebied acht de Raad van State dit statutaire belang van de Belangenvereniging Hooglanderveen toch voldoende onderscheidend. Hier wel een belang dus!

6. Let op: gemeenten blijven belang ter discussie stellen.

Houd er rekening mee dat gemeenten telkens opnieuw weer het belang van de rechtspersoon ter discussie stellen, zowel in bezwarenprocedures bij de gemeente zelf als ook in beroepsprocedures bij de rechter. Onlangs nog probeerde de gemeente Reusel- de Mierden dit in een procedure bij een stichting met een adequate en actuele doelstelling die al vaker akkoord was bevonden. Onbegrijpelijk dat een gemeente dit anno 2019 nog probeert. Terecht maakte de Raad van State korte metten met het verhaal van de gemeente (zie in deze uitspraak van 29 juni 2019 onder 7.2)

Doelstelling en statuten

Het is van groot belang dat je club beschikt over een goede doelstelling. Het verdient de voorkeur om die doelstelling vast te leggen in statuten in de vorm van een notariële akte.

Zorg dat de statuten zo ruim zijn dat je als stichting of vereniging later kunt optreden in alle situaties die je voor ogen hebt. Zoals procedures over bouwen, water, natuur, bomen, overlast, flora en fauna, landschap en cultuurhistorie, en gezondheid. Ook dien je in de statuten nauwkeurig aan te geven wat het werkgebied is (voorbeeld: ‘gemeente X en aangrenzende gemeenten’) en dat de stichting of vereniging in rechte mag optreden. Een doelstelling formuleren is altijd maatwerk. De oprichters bepalen zelf waarvoor de rechtspersoon is opgericht en hoe de rechtspersoon zich naar buiten toe profileert.

Wanneer je over een goede doelstelling beschikt en feitelijk actief bent mag je er van uit gaan dat je in een procedure bij de bestuursrechter altijd als belanghebbende toegelaten wordt. Wat hierbij helpt is dat ook Europese verdragen het beroepsrecht van milieugroepen beschermen, zoals het Verdrag van Aarhus.

Modeldoelstelling voor milieugroepen

Een mogelijke doelstelling kan zijn: “Onder de doelstelling valt mede het behouden en het verbeteren van de natuur-, landschappelijke en cultuurhistorische waarden, de flora en de fauna, de kwaliteit van het milieu waaronder de lucht, de bodem en het water en de gezondheid van mensen en een goede ruimtelijke ordening, dit alles in de ruimste zin van het woord.” Deze modeldoelstelling kan achter een bestaande doelstelling worden ‘geplakt’. Er kan ook voor gekozen worden de modeldoelstelling als uitgangspunt te hanteren.

(Nog) geen rechtspersoon opgericht
Soms komt het voor dat er al een actiegroep of actiecomité opereert maar dat er nog geen rechtspersoon is opgericht met officiële statuten, die bij de notaris zijn vastgelegd. De actiegroep kan dan toch ageren als voldaan is aan drie criteria:

1. Er moet een ledenbestand zijn
2. Er moet een organisatorisch verband zijn dat is opgericht voor een bepaald doel
3. Je moet als eenheid opereren.

Het is van belang dat je kunt aantonen dat sprake is van een ledenlijst, een doel, een bestuur en continuïteit in je samenwerking. Zie de uitspraak van de Raad van State uit 2016 over het Comité Woonboten Prinsengracht.

* Het officieel vastleggen van de statuten heeft ook nog andere voordelen die met de aansprakelijkheid van de bestuurders te maken hebben.

Conclusie

Wanneer een rechtspersoon als belanghebbende wil worden aangemerkt, is het van belang dat zijn statutaire doelomschrijving voldoende onderscheidend is geformuleerd. Daarnaast dat de rechtspersoon in relatie tot die statutaire doelomschrijving feitelijke werkzaamheden verricht die verder reiken dan louter procederen.

De BMF denkt graag mee over de statuten en heeft modelstatuten beschikbaar.