Brabant en zijn breuken: de sleutel tot een duurzaam watersysteem

november 12, 2019

Brabant en zijn breuken: de sleutel tot een duurzaam watersysteem

Warme zwoele zomeravonden en gruwelijk regenachtige winterdagen. De extremen in het weer nemen toe. Hoe gaan we in Brabant om met hevige neerslag? En wat te doen in tijden van droogte? De oplossing hiervoor ligt verborgen in de Brabantse bodem.

Klimaatverandering is een groot risico voor ons Brabantse landschap. Nu al hebben we te maken met kortere periodes van hevige neerslag en langere periodes van droogte. Denk alleen al aan afgelopen zomer met de absurd hoge temperaturen.

Water langer vasthouden, minder afvoeren, ruimte voor waterberging, verminderen van onttrekkingen zijn voorbeelden van maatregelen die nodig zijn. Daarnaast is het beschermen en op goede wijze beheren van de (strategische) watervoorraden van groot belang. Het water is onder andere nodig voor de landbouw, visserij, scheepvaart, energiecentrales, drinkwatervoorziening, recreatie alsmede het in stand houden van de prachtige Brabantse natuur. Een goede waterhuishouding is dus van belang voor ons allemaal.

Om in de toekomst toch altijd en overal voldoende en veilig water te hebben, moeten we zoeken naar nieuwe oplossingen. En juist onze Brabantse bodem, die miljoenen jaren oud is, kan hierin een cruciale rol spelen. Door slim gebruik te maken van de geologische opbouw van Brabant kan water worden vastgehouden in de grond. Zo verhogen we de kwaliteit en de kwantiteit van het water in Brabant en creëren we een duurzamer watersysteem.

Breuken in Brabant

De opbouw van de ondergrond van de landschappen in Brabant is voor een belangrijk deel bepaald door onze breuken. In laagten werden allerlei stoffen afgezet. Ons breukensysteem is een onderdeel van een stelsel dat loopt van het Rijndal in Duitsland tot onder de Noordzee. De belangrijkste breuken zijn de Gilze-Rijenbreuk, Feldbiss, de Peel-randbreuk en Tegelenbreuk. Daarnaast zijn er nog veel meer breuken en verstoringen in de ondergrond.

Langs de breuken vinden verticale verschuivingen van de aardkorst plaats over soms wel vele honderden meters. Wanneer de laagten niet opgevuld zouden zijn met zand-, grind- of klei-afzettingen van rivieren of zee of met door de wind aangevoerd zand, dan zou er sprake zijn van een canyonlandschap. Op vele plekken zijn wel nog (kleine) hoogteverschillen bij de breuken in het landschap zichtbaar. De Peelhorst en het Kempens Plateau liggen duidelijk hoger dan de Centrale Slenk.

Bij de breuken treedt ‘versmering’ van de bodem op. Wanneer die versmering aaneengesloten plaatsvindt, houdt die de waterafvoer tegen. De breukzone kun je zien als de rand van een badkuip. Het grondwater dat vanaf een hoger plateau, bijvoorbeeld op de Peelhorst, naar het westen stroomt botst tegen de ondoorlatende breuk en wordt gedwongen omhoog te stromen. Zo is juist de hoger gelegen horst nat. Het grondwater stroomt langs de bovenzijde van de breuk tot het water er doorheen kan bij een beek. Wanneer het water alleen via de badkuiprand dus (nagenoeg) via het aardoppervlak het gebied kan verlaten, is er sprake van wijst. Water dat op een hoog niveau in het landschap tot de zomer kan worden vastgehouden en langzaam vrij komt voorkomt grote droogteschade.

Neerslag die niet verdampt of afstroomt via het oppervlaktewater sijpelt in de bodem en voedt het grondwater. Het grondwater stroomt door de waterdoorlatende lagen in de bodem, watervoerende pakketten genaamd, naar lagere gebieden. Na kortere of langere tijd, na een kortere of langere weg te hebben afgelegd, komt het grondwater aan de oppervlakte. Dit verschijnsel heet kwel. Op verschillende plaatsen in Brabant zijn kwelgebieden te herkennen aan ijzerafzettingen op het water. De infiltratie- of inzijgingsgebieden van water kunnen dichtbij in natuurgebieden liggen maar voor diepere grondwaterstromen soms ook op grote afstand bijvoorbeeld in België of Duitsland.

Herstel van breuken

Het systeem van breuken bepaalde voor een groot deel de grondwaterstanden in Brabant. De breuken zijn in de afgelopen decennia op grote schaal doorbroken. Met als gevolg dat het grondwater niet wordt vastgehouden en de bodem verdroogt. Gelukkig neemt de kennis over breuken toe en ook het belang van herstel.

De laatste jaren is er op kleine schaal onderzoek gedaan naar het herstellen van breuken, onder andere in Bakel en Uden. Het herstel van breuken zorgt op de breuklijnen voor hogere grondwaterstanden en een nattere bodem. Dit geeft ruimte aan vele tientallen plant- en diersoorten. Wanneer bijvoorbeeld wijstgronden tot ontwikkeling komen, neemt de biodiversiteit enorm toe in een relatief smalle zone van 50 tot 100 meter breed. Hierdoor ontstaat er meer ruimte voor bloemen, planten en dieren.

Artikel gaat verder onder de video.

Het ontstaan van natte gronden heeft tegelijkertijd invloed op de manier waarop we onze gronden gebruiken. Agrarische percelen worden nu nog volop ontwaterd om landbouw mogelijk te maken. Gelukkig zijn er vele alternatieve teeltmethoden voorhanden om ook natte gronden te exploiteren. De oorsprong van de Westerse landbouw ligt namelijk in de natte teelt. En een zone van natte gronden bij breuken voorkomt dat het hoger gelegen achterland leeg loopt.

Meer experimenten noodzakelijk

De landbouwmethode paludicultuur is ontwikkeld voor gebieden met hoge grondwaterstanden. Deze methode gaat daarnaast bodemdaling tegen en vermindert de CO2-uitstoot. Voorbeelden van natte gewassen die in de paludicultuur worden gebruikt zijn lisdodde, riet, veenmos, wilg en els. Lisdodde kan gebruikt worden als isolatiemateriaal, maar ook als veevoer. Veenmos kan een reële vervanger worden voor turf en de snelgroeiende Els is een houtsoort die uitermate geschikt is om meubels van te maken.

De komende jaren zijn meer experimenten met het herstellen van breuken nodig. Alleen op die manier krijgen we volop inzicht in de kansen die de bodem te bieden heeft. Om de kansen te vergroten moeten de deelnemers aan dit soort experimenten geen grote financiële risico’s lopen. Daarnaast moeten dieren en planten, die (on)bedoeld leven in een productiegebied van natte gewassen, niet worden beschermd volgens de Wet natuurbescherming. Tenzij het natuurlijk gaat om gronden met een natuurbestemming

De komende jaren zal de kennis over breuken, water en natte teelt verder toenemen. Met de verandering van het klimaat zijn we gedwongen om het watersysteem anders en duurzamer in te richten. Op vele plaatsen in Europa zijn goede ervaringen met paludicultuur, daar vormen natte teelten een goede bron van inkomen. Natte teelten kunnen daarnaast een alternatief zijn voor intensief voor rundveehouderij gebruikte gronden.

De geologische opbouw van Brabant met zijn breuken kan voor een klimaatbestendigere leefomgeving en economie een sleutel zijn.