10 meestgestelde vragen over zandpaden

december 4, 2023

De 10 meestgestelde vragen over zandpaden

Onverharde paden zijn een vergeten en een bedreigd onderdeel van het cultuurlandschap in Nederland. Onverharde paden zijn paden waarvan het substraat uit zand, klei of gras bestaat. Steeds meer onverharde paden, dus ook zandpaden, verdwijnen in Noord-Brabant. Het belang en de waarden van zandpaden worden vaak onderschat. Dit blog geeft antwoord op veelgestelde vragen over zandpaden.

Geschreven op 4 december 2023

• 1. Hoe komt het dat zandpaden steeds meer verdwijnen?

  Zandpaden worden om verschillende redenen (half)verhard met puin, asfalt of menggranulaat.

  Door ontbrekende kennis over het belang van zandpaden ontbreekt het urgentiegevoel bij gebruikers en beleidsmakers.

  Veel zandpaden verdwijnen door ruilverkaveling en landinrichting. De nieuwe eigenaar trekt de zandpaden met bijbehorende begroeiing dikwijls bij het perceel en ploegt ze om, om de percelen te vergroten. Ook gaan veel zandpaden teloor door verstedelijking; ze verdwijnen onder nieuwe bedrijventerreinen en woonwijken.

  Voertuigen voor landbouw en bosbouw worden steeds zwaarder, waardoor ze zandwegen kapot rijden. (Half)verharding wordt dan aantrekkelijk. Hetzelfde gebeurt als zandpaden aangewezen worden als ontsluitingsweg voor een betere bereikbaarheid van percelen met nieuwe functies. Ook recreatieve doeleinden, zoals fietsen, vragen om (half)verharde paden. Gemeenten en andere eigenaren willen minimaal onderhoud hebben aan de wegen en zien hierin redenen om zandpaden te (half)verharden.

• 2. Welke waarden hebben zandpaden?

  Zandpaden vormen voor verschillende soorten een ecologische verbinding en maken op deze manier onderdeel uit van het leefgebied van bepaalde soorten. De zandpaden geven vorm aan het landschap.

  Voor plantengemeenschappen in de bermen zijn de zandpaden met een gebiedseigen zandlaag erg belangrijk. De bodem vormt een unieke ondergrond voor bepaalde plantensoorten. Daarnaast zijn insecten, zoals de zandbij en loopkever, afhankelijk van de zandpaden voor voedsel en water(plassen). Het oversteken van een zandpad is makkelijker dan het oversteken van een verharde weg. De gladde slang gebruikt een zandpad om zich op te warmen en de patrijs neemt er zandbaden.

  Stagiair Teun Nelemans voerde een onderzoek uit naar zandpaden en hun natuurwaarden. Hierin vind je meer informatie over de ecologische waarde van zandpaden.

  Naast de ecologische waarde hebben de zandpaden een grote cultuurhistorische waarde. De geschiedenis van Noord-Brabant is aan de hand van de zandpaden te vertellen. In Noord-Brabant liggen zandpaden die er in de prehistorie al lagen. Later gebruikten de Romeinen, pelgrims en legers deze paden als verbinding tussen gemeenschappen.

  Op de website Topotijdreis vind je meer dan 200 jaar aan topografische kaarten die inzicht geven in de geschiedenis van de cultuurhistorische landschapsstructuur in Nederland.

  Verder zijn zandpaden van belang vanwege de recreatieve waarde. Fietsers, wandelaars, ruiters en mountainbikers maken graag en veel gebruik van zandpaden. Tenslotte bieden zandpaden met struiken en bomen begroeide bermen beschutting tegen regen, wind en zon voor recreanten en voor landbouwdieren.

• 3. Zijn er methodieken voor het inventariseren van zandpaden?

  Het inventariseren en het vastleggen van de actuele situatie van zandpaden is een belangrijke stap als je wilt participeren bij het opstellen van omgevingsplannen om zandpaden te beschermen.

  De Brabantse Milieufederatie stelde een handreiking op met daarin een uitgebreid stappenplan over het beschermen van zandpaden. In de ‘Leidraad inventarisatie zandpaden’ lees je hoe je gemeente benadert, hoe je zandpaden inventariseert en wat de aandachtspunten zijn bij het participatieproces. De handreiking is door iedereen te gebruiken, maar is voornamelijk opgesteld voor groepen die willen participeren bij het opstellen van omgevingsplannen om zandpaden te beschermen. Als je interesse hebt in de handreiking kun je contact opnemen met de BMF. We sturen de handreiking dan op. Een korte versie van het stappenplan vind je in de Handreiking Weg=Weg op pagina 19 t/m 21.

  1. In de eerste stap van de inventarisatie ga je de actuele situatie vastleggen. Deze stap bestaat uit bureauonderzoek en veldwerk (bladzijde 7 t/m 9 Leidraad inventarisatie zandpaden).
  2. In de tweede stap ga je de ecologische waarden en potenties inventariseren (bladzijde 10 t/m 15 Leidraad inventarisatie zandpaden).
  3. Daarna ga je de recreatieve en cultuurhistorische waarden van de zandpaden inventariseren. Dit resulteert in een cultuurhistorische waardenkaart (bladzijde 16 Leidraad inventarisatie zandpaden).
  4. Als laatste stap van de inventarisatie ga je onderzoeken hoe het netwerk van het zandpad, nu en in de toekomst, wordt beschermd (bladzijde 17 t/m 18 Leidraad inventarisatie zandpaden).

  Alle resultaten neem je op in een inventarisatierapport. Stuur dit inventarisatierapport naar de gemeente. Het inventarisatierapport dient dan als basis voor een omgevingsplan waarin de bescherming van zandpaden vastgesteld wordt.

• 4. Is er altijd een vergunning nodig voor het verharden van zandpaden?

  De bescherming van zandpaden legt de gemeente vast in het gemeentelijk omgevingsplan. Dit doen ze door bijvoorbeeld een verbod op verharding op te nemen. Niet in alle gemeenten is dit op dezelfde wijze geregeld. Let dus goed op welke bestemming of functie jouw zandpad heeft in het omgevingsplan.

  Voor de meeste zandpaden met de bestemming Agrarisch met waarden, Natuur of Bos geldt dat het zonder omgevingsvergunning of in afwijking van een omgevingsvergunning verboden is om zandpaden te verharden. Daarom moet in de meeste gevallen toestemming worden gevraagd aan het bevoegd gezag, meestal de gemeenten, voor het (half)verharden van de zandpaden.

  Een zandpad met de enkelbestemming Verkeer heeft geen verbodsbepaling om te (half)verharden en is dus vogelvrij. Echter, wanneer de bestemming Verkeer is voorzien van een aanduiding Onverhard pad, dan is de onverharde weg wel goed beschermd. Verharden is dan in strijd met de bedoeling van de bestemming of er is een omgevingsvergunning nodig, afhankelijk van de regels in het bestemmings-/omgevingsplan.

  De omgevingsvergunning voor het verharden van zandpaden wordt verleend indien de activiteit zelf en de gevolgen daarvan geen nadelige invloed hebben op de ecologische, landschappelijke en/of cultuurhistorische waarden van het zandpad. Ook hebben zandpaden met de enkelbestemming Agrarisch vaak geen verbod op (half)verharding. Met een extra bestemming of een aanduiding, zoals Landschapswaarden, is het zandpad beter beschermd en geldt vaak een verbod voor (half)verharden. Voor zandpaden met de bestemming Natuur en Bos geldt meestal een stevig beschermingsregiem.

  Voor zandpaden met een dubbelbestemming gelden ook verboden om zonder, of in afwijking van een omgevingsvergunning zandpaden te verharden. Hierbij gaat het om de bescherming van de waarde van de dubbelbestemming, bijvoorbeeld archeologische of hydrologische waarden. Zo komt het voor dat de bestemming Verkeer de verharding toestaat, maar dat de bestemming Attentiegebied het verbiedt. Dit geldt ook voor bestemmingen met een aanduiding. De bestemming Verkeer staat bijvoorbeeld verharding toe, terwijl de aanduiding ‘onverharde weg’ juist is gericht op het behoud van de onverharde weg. Zandpaden met de bestemming Verkeer waar geen dubbelbestemming of aanduiding op ligt, zijn niet beschermd en zijn vogelvrij.

  In gebieden met landschappelijke en/of cultuurhistorische waarden heb je altijd een omgevingsvergunning nodig voor het verharden van zandpaden.

• 5. Hoe kunnen zandpaden beschermd worden?

  Gemeenten hebben de mogelijkheid de bescherming van zandpaden in omgevingsplannen vast te leggen. Meld je aan bij de gemeente om te participeren in het proces van het opstellen van plannen om deze bescherming te bereiken. Vraag hierbij aandacht voor het verloren gaan van zandpaden, wijs op het belang van zandpaden en leg uit wat de waarden van zandpaden zijn.

  Voor de bescherming van zandpaden is controle en handhaving op het naleven van de regels belangrijk. De gemeente besteedt hier vaak te weinig tijd aan, waardoor zandpaden ongemerkt en zonder toetsing verdwijnen. Het is mogelijk een verzoek om handhaving in te dienen. Geef aan in je verzoek welke regels overtreden worden en vraag de gemeente handhavend op te treden en de overtreding ongedaan te maken. Het zandpad moet dan in de originele kadastrale situatie en toestand teruggebracht worden.

  Meer informatie over het beschermen van zandpaden vind je in de Handreiking Weg = Weg.

• 6. Welke bestemming of functie kunnen zandpaden het beste krijgen in het omgevingsplan?

  Zandpaden krijgen verschillende bestemmingen toegewezen. De bestemming die een zandpad krijgt is afhankelijk van de ligging van het zandpad, de waarden van het zandpad en de erkende waarden en ambities van de gemeente voor het zandpad. Onder de Omgevingswet zijn de beschermingsregels van een bestemming vastgelegd in het omgevingsplan.

  Het komt voor dat een locatie een extra bestemming naast de hoofdbestemming toegewezen krijgt, een dubbelbestemming. Naast een enkel- en dubbelbestemming is het mogelijk dat voor een locatie ook nog een aanduiding geldt. Aanduidingen omvatten specificaties van enkel- en dubbelbestemmingen omtrent het gebruik van de locatie of het bouwen op de locatie.

  • De bestemmingen die toepasbaar zijn voor zandpaden zijn: Verkeer, Agrarisch, Bos, Natuur en Landschapselement.
  • Zandpaden gelegen in natuur- en bosgebieden krijgen de bestemming Natuur en Bos.
  • Zandpaden met begroeide bermen krijgen de bestemming Landschapselement  toegewezen.
  • Brede en openbare zandpaden krijgen de bestemming Verkeer met aanduiding ‘onverharde weg’ toegewezen.
  • Zandpaden in het agrarisch buitengebied krijgen de bestemming Agrarisch toegewezen.

  Zandpaden worden met de genoemde bestemmingen goed beschermd, mits de beschermingsregels helder zijn en mits duidelijk is aangegeven wat de locatie is van het zandpad.

• 7. Hoe kijkt de rechter tegen de verharding van zandpaden aan?

  De bescherming van zandpaden blijkt vaak anders uit te pakken dan verwacht. Dit komt door verschillende inzichten over de interpretatie van de regels die voor de bescherming zijn opgesteld. Voor aanbevelingen voor een betere bescherming kijken we naar verschillende uitspraken en/of casussen.

  De eerste casus gaat over het verharden van de Van Gogh-zandpaden gelegen in Zundert. Het plan was om meerdere zandpaden te verharden met menggranulaat, zodat zwaarder landbouwverkeer het zandpad kon gebruiken. De gemeente besloot dat geen vergunning nodig was voor het verharden van de zandpaden, omdat niet werd verhard met gesloten of vast materiaal. De Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State ziet het aanbrengen van menggranulaat niet als verharding (ECLI:NL:RVS:2017:990). Uit deze casus valt te concluderen dat het belangrijk is om de begripsbepalingen duidelijk te stellen in het omgevingsplan, waardoor de begripsbepalingen geen ruimte meer bieden om onder een verbod uit te komen.

  De tweede casus betreft de verharding van de Scheidijk te Hilvarenbeek (zaaknummer BRE 17/422) waar twee bestemmingsplannen van toepassing zijn. In het bestemmingsplan van de Natuurbegraafplaats zijn alle werkzaamheden vogelvrij. In het bestemmingsplan van het Landgoed De Utrecht heeft het zandpad de bestemming Bos met functieaanduiding ‘historische onverharde weg’, waarmee de Scheidijk beschermd is. Natuur- en milieugroepen stelden dat niet voldaan was aan de eis dat geen onevenredige afbreuk is gedaan aan de cultuurhistorische waarden. Het Monumentenhuis stelde dat de verharding geen onevenredige aantasting was. De rechtbank oordeelde dat de gemeente dit advies mocht overnemen, zonder tegenadvies. De gemeente had verzuimd onderzoek te doen naar de gevolgen van de verharding. Ingevolge vernietigde de rechtbank het besluit. Een les uit deze casus is dat je een tegenadvies moet indienen wanneer je het niet eens bent met een besluit en dat gemeenten altijd onderzoek moeten doen naar alle aspecten van een zandpad.

  De derde casus betreft een omgevingsvergunning voor het verharden van zandpad de Slingerdijk in Reusel-De Mierden (zaaknummer: SHE 16/3519 T). De aanvraag voor de omgevingsvergunning was in strijd met het bestemmingsplan. De gemeente nam het besluit de omgevingsvergunning te verlenen, maar had niet gemotiveerd wat de gevolgen waren van het besluit. De rechtbank vond dat het niet aannemelijk is dat het (half)verharden van een zandpad als niet-ingrijpende inrichting wordt gezien. De les hieruit is dat gemeenten vaak afwijken van bestemmingsplannen/omgevingsplannen. Let hier goed bij op. Daarnaast is het (half)verharden van een zandpad niet op voorhand een niet-ingrijpende inrichting.

• 8. Hoe zorgen we ervoor dat zandpaden blijven bestaan?

  Zandpaden blijven bestaan door de ecologische, recreatieve en cultuurhistorische waarde van zandpaden te beschermen. Het Rijk, de provincies en de gemeenten hebben de mogelijkheid deze waarden te beschermen in hun beleid en wetgeving. Vraag op alle drie de niveaus aandacht voor deze waarden van zandpaden om zodoende te zorgen dat zandpaden blijven bestaan. Dien een zienswijze, bezwaar of beroep in of vraag aandacht door deel te nemen aan participatieprocessen.

  Een andere manier om te zorgen dat zandpaden blijven bestaan is het meedenken en meedoen met het uitvoeren van beleid op het gebied van natuur, recreatie en cultuurhistorie. De provincie en de gemeenten stellen subsidies beschikbaar om deze waarden van zandpaden te herstellen of uit te breiden. Vraag bijvoorbeeld bij de provincie Noord-Brabant een subsidie aan voor het herstel van cultuurhistorische landschapselementen. De provincie stelt meer subsidies op het gebied van natuur, landschap en cultuur beschikbaar. Een overzicht van alle subsidiemogelijkheden vind je hier. De gemeente Deurne stelt bijvoorbeeld een subsidie beschikbaar voor projecten of activiteiten die de historie van Deurne laten zien. Gemeente Roosendaal stelt subsidies beschikbaar voor organisaties die zich inzetten voor recreatie en cultuur. Voor meer informatie over subsidies in jouw gemeente, verwijzen wij je door naar de website van jouw gemeente.

  Een andere manier om te zorgen dat zandpaden behouden blijven is inspreken bij Statenvergaderingen of raadsvergaderingen om zodoende het beleid te beïnvloeden. Probeer daarnaast het beleid te beïnvloeden via Statenleden van de provincie.

• 9. Kan een zandpad ook aangewezen worden als gemeentelijk monument? En hoe verloopt dat proces?

  Ja, het is mogelijk een zandpad aan te wijzen als gemeentelijk monument. In de Monumentenverordening is vastgelegd dat het zonder vergunning van B&W of in strijd met de gestelde voorschriften verboden is om een beschermd gemeentelijk monument te wijzigen, te verstoren, te verplaatsen of af te breken. Ook is het verboden een beschermd gemeentelijk monument te gebruiken of herstellen op een wijze wat het monument in gevaar brengt of ontsiert. Het beschadigen en vernielen van het monument is ook verboden.

  Zo heeft de gemeente Tilburg op 9 april 2021 het zandpad de Waalwijksebaan aangewezen als gemeentelijk monument. De Stichting Erfgoed Vught heeft een verzoek bij de gemeente ingediend om de Groenewouddreef in Vught en de Antwerpse Baan in Helvoirt als gemeentelijk monument aan te wijzen. Het voorstel vind je hier. De zandpaden zijn inmiddels aangewezen.

  Het college van B&W kan een bepaald object als een beschermd gemeentelijk monument aanwijzen wanneer het vanwege zijn betekenis, schoonheid of cultuurhistorische waarde van belang is voor de gemeente. Dit kan op aanvraag van een belanghebbende zijn of vanuit het college van B&W zelf komen. De aanvraag moet bevatten:

  • Beschrijving van het zandpad (adres, kadastraal perceelnummer, waarden);
  • Waarom het zandpad als gemeentelijk monument moet worden aangewezen;
  • Wat het beoogde effect is.

  Het besluit tot aanwijzing dient gebaseerd te worden op een redengevende monumentbeschrijving. Het college van B&W beslist binnen 20 weken of het betreffende object wordt aangewezen als gemeentelijk monument. Daarnaast moet de monumentencommissie binnen 8 weken advies leveren over de aanvraag van de aanwijzing.

  De provincie Noord-Brabant stelt subsidies beschikbaar voor de financiering voor aanvragen van monumenten. Meer informatie vind je hier.

• 10. Met wie kan ik samenwerken om zandpaden te beschermen?

  Zandpaden kunnen worden beschermd door de zandpaden te blijven gebruiken. Dit kun je in samenwerking met verschillende partijen doen. Om te beginnen kunnen zandpaden worden beschermd wanneer ze een recreatieve waarde hebben. Dit kan wandelen of fietsen zijn. Zelfs ruiters of menners kunnen gebruik maken van de paden. In samenwerking met de ANWB, de VVV, Wandelnet, eigenaren of lokale organisaties voor fietsers of wandelaars kun je recreatieve routes realiseren. Op deze manier wordt het zandpad onderdeel van een route en is de kans groter dat het zandpad behouden wordt.

  Daarnaast kun je in samenwerking met cultuurhistorici of heemkundekringen zorgen dat zandpaden meer gewaardeerd worden en dat mensen meer worden geïnformeerd over de waarden van zandpaden. Ontwikkel bijvoorbeeld themaroutes en informatieborden die de geschiedenis van de zandpaden beleefbaar maken.

  Tenslotte kun je samenwerken met (lokale) natuur- en landschapsorganisaties om zandpaden te behouden en beschermen. Een overzicht van al onze partners, onder andere op het gebied van natuur en landschap, vind je hier. Een zandpad kan bijvoorbeeld behouden blijven als het onderdeel is van een ecologische verbinding. De natuur- en landschapsorganisaties kunnen de floristische, faunistische en landschappelijke kwaliteiten van een zandpad onderzoeken en ontwikkelen. Wanneer een zandpad dient als ecologische verbinding of wanneer beschermde soorten gebruik maken van het zandpad, bestaat de kans dat het zandpad niet zomaar verdwijnt.